Monday 4 January 2016

MIZO TAWNG HMAN DIK HI ZIRLAITE MAWHPHURHNA

(He Essay hi MZP Inter Higher Secondary School Essay Writing Competition 2014 a lawmman pakhatna la tu a ni)
                                                                
       H.C. Lalruatfeli
       Class – XII, Sec – ‘Lotus’
       Roll No. 8
       Modern English Higher Secondary School

    Khawvelah hian mihring kan awm chhung chuan tawng hi thil awm ve reng tur a ni. tawng hi a hranin a nung lo va, mahse a hmangtute hi kan nun miau avangin a che ve reng a, a nung ve tlat a ni. Tawng chu mihringte kan inbiak pawh tawnna atana kan hman hi a ni. Tawng pangngai chu a sawia sawi chhuah emaw zaizir hmanga puanchhuah emaw hi a ni a, tawng chu thil inhrilh tawn emaw inbiak pawh tawnna emaw atana tawngkam leh zaizira thil entirna a ni ber. Chu hmanraw pawimawh tak mai chu dik tak leh felfai taka hman hi a tha a, a hlu bawk a, kan tihmakmawh a ni. Hemi kawngah hian zirlaite hian mawhphurhna sang tak kan nei a ni.

TUTE NGE ZIRLAITE CHU?

"Zirlaite" tih hian a huap zau khawp mai. Department of School Education in Annual Publication 2012 - 2013 (latest)-a a tarlan danin Mizoramah Primary School atanga Higher Secondary School thlengin, School 3914 a awm a, chutah chuan zirlai 3,11,678 (1,60,935 girls & 1,50,743 boys) an awm a. Primary atanga Higher Secondary thlenga zirlaite nuai thum chuang fe kan nih theih chuan, Education Subject-a kan zir, Informal leh Non-formal Education tel lovin formal education chauh pawh chhiar ta ila College leh University zirlai zawng zawng nen Mizo hmun thuma thena hmun khat tha lam hi zirlai, kan thupui sawi anga mawhphurhna hlenchhuah kawnga tha thawh thei kan ni.

    Kan thupui "Mizo tawng hman dik hi zirlaite mawhphurhna" tih en hian, Mizo tawng dik tak leh tha taka hmang turin zirlaite hian mawh kan phur reng em? A chhanna chu phur chiang e, keini hi mawhphurtu lian ber chu kan ni. A chhan tam tak zinga lian zualte chu -

1) Zirlaite khawvel a nih avangin : Mizo literature-a an sawi ka hriat dan chuan, kum 1870 leh a hmalam zawng hi "Pipute Hun" a ni a, 1870 - 1920 thleng hi " Sapho Hunlai" kha a ni. 1920 - 1970 thleng kha " Hranghluite Hun", hla pawh tam tak an phuah thin lai kha a ni a. 1970 - 1994, Kristianna kum 100 a tlin thleng kha "Thangtharte Hun" tiin an sawi thin. A bak 1994 - ? zawng zawng hi kei chuan "Zirlaite Hun" ka ti ve tawp mai a.

Ka sawi lan tawh ang khan tun chhuan kal mekah hian thalai tam zawk hi zirlaite kan nih miau avangin kan tawng vawn nun leh hman dik kawngah tam takin mawh kan phur a ni. Kum upa zawkte chu kan hriat ve phak loh tawngkam dik zir nan kan hmang tangkai thin ang a, kawng dik zawh kan tum tlat tur a ni. Chu kawng dik zawh kawnga zirlai nuai thum chuang fe-in hma kan lak a, kan mawhphurhna kan hriat ngat chuan tute mahin min dal zo lo ang.

    He essay ka ziak laia ka ngaihtuah thlen ve chu, Mizo thu leh hla ziak thintu, Mizo tawng dik leh mawi min kawhhmuhtu tam ber, hun hmasa lama mite hi; an that lai huna an thu ziak leh hla phuah a ni zel thin. Chuvangin, he hun kal mek, 'Zirlaite khawvel' -ah hian Mizo zirlaite hian, Mizo tawng hman dik hi kan mawhphurhna a ni chiang tih kan pawm ka duh hle mai. Kan mawhphurhna hi hlen chhuak ta ila, kan la inchhuang ngawt ang.

2) Zirlaite hian tawng hlanchhawn kawngah mawh kan phur : Mizote hi hnam upa ni lo mah ila chhuan engemawzat a ral ve tawh a,chhuan kal mek leh lo la awm zel turah; hun tam tak a la awm dawn a, chumi atan chuan tawng dik hi a la pawimawh lehzual deuh deuh dawn a ni. Hemi kawngah hian zirlaite’n mawh kan phurh loh chuan tu nge mawh phur chuang ang? A bik takin tawng hman dik kawngah ngat phei chuan zirlai ni ve lote chungah mawhphurhna kan nghat ngam dawn em ni?

    Tun hma deuh kha chuan Mizote hi hnam dangin min la chen pawlh lutuk lo va, kan tawng hman pawh a la fir tha a ni. Tun zirlaite hunah meuh chuan tawng hrang leh sakhaw hrang pawh kan tam ta khawp mai. Mizo ni lo, hnam dang, tawng dang tan chuan Mizoramah awm mah sela, Mizo tawng hman dik kher kha a tul ber lem lo va, a pawimawh hran lo va, a hlu ve hek lo. Keini Mizo, a bikin zirlaite hi a ni; hmang dik a, vawng nung tur chu.

    Nakinah chuan tuna zirlaite hi nu leh pa, pi leh pu kan nih hun a la thleng ang. Kan tu leh fate tan tawng dik hi ro hlu, kan hnutchhiah tur pawimawh lutuk mai a ni. "Hnam fing leh ropui apiangin an tawng an ngai hlu a, hnam dang chen pawlhna karah pawh an vawng nung hram hram thin" an ti! India; ram lian tak, hnam tam tak zingah Mizote chu ziak leh chhiar thiam tamna ram; pathumna hial hauh pha kan  nih avangin, Mizo tawng dik, chhuan lo kal zel turte hnutchhiah turin zirlaite lo hi Mizoramin hmachhuan tur a nei chuang lo.

    Khawvel a awm chhung chuan, Mizote pawh kan la awm ve zel ngei ang a. Kan duh emaw duh lo emaw chhuan kal zelah tawng pawh kan inhlan chhawng zel dawn tho tho. Chuvangin nakina thangthar lo awm zel turte tan; tawng-hmang dik lo, tawng dazat, tawng dangin a pawlh dal tawh kan hlanchhawng a nih chuan a pawi ngawt ang. Hemi kawngah hian zirlaite hi kan va pawimawh em! Kan hnam nihna (identity) pholangtu langsar ber kan tawng, dik taka hman thiam hi kei chuan a zahawm ka tiin ka duh takzet a ni.
   
3) Zirtirtute titang turin : Mizo tawng hi ka ngaina ve hle a ni ngei ang; High School ka kal tirh atangin Tawng Upa (Idiom & Phrase) leh tawngkam mawi ka chhinchhiah fo a, ka hriat loh hi kan zirtirtute ka zawt ve fo thin. Chubakah ka hriat phak chin chinah an sawi sual thenkhat hi ngawi rengin ka lo thliar a. Zirtirtute ngat hi chu an subject hi engkim thiam turah ka ngai thin, mahse a lo ni bik lo. Mizo subject a nih vang nge? En lawk lem lova min zirtir mai thin leh an zirtir lai (topic) thiam chiang lutuk lova namnul an awm thin tlat a ni. Ka thiante nen kan sawiho nikhua hian chutiang zirtirtu chu an awm zeuh zeuh a ni.

    Hemi kawngah hian zirlaite hi kan thiam lo khawp mai. Zirtirtuin "In thiam loh leh in duh lai apiang min zawt rawh u" an tih hian; zawt ngam lovin kan ngawi tlat a, a hun lovah kan zak tlat a, kan thiam leh chuang si lova. Chuvangin, zirtirtute titang tur leh an thiamnate hmang tangkai lehzual tura zawhna kan zawh fo na na na chuan tawng zirtirna kawngah an tang lehzual ngei ang a, zirlai leh zirtirtute tan hmasawnna a thlen dawn a ni.

    Tun dinhmunah chuan class-a lecture kan ngaithla mawl tawp a, zirtirtu tan tanlak teh vak a ngai tlat lo. Zirtirtu-ten Mizo tawng dik, Mizo tawng kalphung (Subject + Object + Verb) dik tak leh tha taka min zirtir theih nan; an zirlaite theuh hian nasa takin mawh kan phur a ni.

    Tawng hrim hrim hi a nihna taka chhuitute chuan "tawng chu a inthlak danglam thin a, hun kal zelah tawng hi a danglam hret hret thin. Tin, tawng chuan a pianna hnam nunzia (Culture) a tilang chiang (reflect) a ni," an ti a. Chuti a nih si chuan kan nunzia tilang chiangtu kan tawng dik taka hman hi zirlaiten kan tihmakmawh a nih avangin, chu tawng min zirtirtute titang tura tan lak pawh kan mawhphurhna tho a ni.

4) Tawng hi Pathian thil thlawn pek a nih vangin : Pathianin hnam hrang hrangte hnenah tawng a pe vek a. Chumi vawn nun leh enkawl chu hnam tin mawhphurhna a ni. Kan lecturer pakhat sawi dik ka tih em em chu- "Hnam ropuina chu an tawngah thui tak a innghat a, eng hnam pawh tawng hausa tak chu hnam hmasawn leh hnam chak, hnam dangte ngaihsan an ni" a ti.

    Mizote hi hnam ropui, hnam hmasawn leh hnam dangte ngaihsan kan nih dawn chuan kan tawng a hausak ve a ngai ngei ang. Nimahsela, tawng tihhausak kan tumna lamah kan tawng hi pawr leh phuai taka kan hman chuan; eng hnam leh tumahin min ngaisang ngai lo vang. Tawng hi mahni mamawh leh duh zawng, rilrua kan ngaihtuah leh tum te, finna leh hriatnate kan sawi chhuah theihna leh mi dangte hnena kan pek chhawn theihna hmanraw pawimawh tak a nih avangin dik tak leh tha taka hman hi kan mawhphurhna a ni a, tawng dik leh tha pu darhtu tam ber chu zirlaite hi kan ni.

5) Kan ngaihsan zawng thlak a tul : Zirlaite hi kan thahnem a, hnam hmel tidanglam theitu kan ni. tawng chungchangah kher hi chuan, zahpuiawm khawpin sap tawng kan ngaisang a ni. Kawng khat ngaihtuah chuan sapho chu an ngaihsanawm reng a. Kan Sir sawi dan chuan, “Sap tawng hi scientific leh technical thumal tel lovin Oxford dictionary-ina a khawn khawm zawng chu thumal 5,00,000 (nuai nga) zet a ni a. French tawng hi tawng hausa-a sawi a ni a, thumal 1,00,000 (nuai khat)a tling lo”. Sap tawng hi kan ngainep ngawt tur ka ti lo, mahse kan tawng ngaihnep phah nana kan hman chuan emaw kan tawng tichhe zawnga kan hman chuan emaw, a tha ber lo a ni.

    Sap tawng chu a pawimawh khawp mai. Khawvel tukverh zau zawka kan thlir theihna tura hmanraw pawimawh ber a nih avangin thiam ngei ngei tur a ni. Mahse kan hnam 'ro hlu' a ni lova, a ni ngai lo vang! Mizote tan chuan Mizo tawng hi kan ro hlu, chhuan lo kal zel turte hnena kan hlan chhawn tur a nih tlat avangin thiam tak leh dik taka kan hman a tul tlat a ni. Chumi chiang taka hre tur leh vawng tlat tur chu zirlaite hi kan ni.

    Tun dinhmunah chuan sap tawng hi kan ngaisang lutuk a, chumi tawng thiamte chu kan zah a, Pathian biakin kan be lo chauh a ni ber mai! thenkhat chuan thiam nih kan chak lutuk a, Mizo tawng karah rem vak lo chung pawhin kan rawlh hram hram a, mawi tak leh dik taka tawng mai tur khan sap tawng kan ngaihsan luatah Mizo tawng kan tidazat zo a, kan tidal zo a ni.

    Pathianin duhsak taka Mizote min pek Mizo tawng mawi tak mai hi Zirlaiten ngaihsan nachang kan hriat a pawimawh hle mai. Chu kan ngaihsanna rilru chuan tawngkam hman dik kawngah ngil takin min hruai ngei ang. 

6) Facebook hman chungchangah : Khawvel thiamna sang zel hian Mizoram pawh min hmaih bik lo. Tunah hian High School leh a chung lamah hian zirlai Facebook-a account nei lo chu an tlem viau ang. Facebook hmangin thu tam tak kan sawi thin a,kan titi a, mi pawh kan rel fo! Kan tawngkam hman chu hriat theih si, tawi si a ni ber a "Mizo tawng hman dik" tih lam chu hla tak a ni. Kan rilruah a awm phak lo hrim hrim.

    Tum khat chu" Chatter box"-ho internet chatroom-a thianho titi ka hre ve tawh a. Tu pa tawngkam dan takah 'an nasa lo nasa' khawp mai. Ka hriat sual hle loh chuan ka hmuh-hote chu zirlai vek an ni. Mizo tawng hman dik tih lampang chu an bengkhawn vak lo maithei. Mahse an zir phawt chuan an thiam ngei ngei ang.

    He facebook hi zirlai, account nei zawng zawngte hian Mizo tawng hman dik kawnga hmanraw tangkai takah nei ngat ila chuan a hlawk ngawtin ka ring. Tunah chuan tawng tihchhiatna hmanraw thawhhlawk a ni rih si a. Facebook hmangtu zirlaite kan thanharh loh vang leh kan mawhphurhna kan hlen loh vang a ni.
   
7) Kan Mother Tongue a nih avangin : Mizote tan chuan Mizo tawng hi kan mother tongue a ni. Tin, kan tawng thiam ber a ni bawk. Kan ngaihtuahna tihchet nana kan hman ber pawh a ni. Kan tawng theih tirh atangin kan zir tan a, sikula kan subject pakhatah a tel reng a, zirlaite hian thiam awm tak chu kan ni. Mahse dik taka tawng chu kan thiam hauh si lo. Kan tum loh vang a ni.

    Zirlai kan nih miau avangin Mizo tawng dik taka hman hi zir theuh thei ila chuan ava tha dawn em! Dik tak chuan zirlaite tan chuan tihmakmawh a ni zawk. Zirlaiten kan zir a kan thiam lohvin tu nge zira thiam chuang ang ni? Mizo tawng hmandik hi Mizo zirlaite mawhphurhna a nih loh chuan tu mawhphurhna nge ni chuang ang? Kan Mother Tongue pawh dik taka kan hman thiam loh chuan hnam ropui tak kan ni ngai miah lo vang.

8) Zirlaite hi ram nghahfak kan ni : Ngun taka ngaihtuah in zirlaite hi Zoram nghahfak kan ni chiang a ni. Khawvel awm chhung chuan zirna hi a tawp ngai lo ang a, Mizo tawng pawh a ding ve reng in ka ring. Chuti a nih chuan tuna zirlaite hi nakina zirtirtu turte kan ni. Tuna zirlaite hian Mizo tawng hman dik kawnga bul kan tan loh chuan nakin thlenga Mizo tawng dik lo vawng nungtu kan ni thei tlat a ni. A pawi ngawt ang.

    Dik tak chuan keini zirlaite lo chu a nachang hre tur an awm chuang lo. Zirlaite hian tunah pawh bul kan tan loha kan mawhphurhna-ah kan ngai lo a nih ngat chuan kan hnam tawng hmabak chu thim tak a ni. Keini hi ram leh hnam siam tha thei, kawng tam taka Mizoram khai dingtu tur, kan ramin a neihchhun Mizoram nghahfak kan ni tlat.

9) Khua leh tui tha zia : Khua leh tui tha ni tur chuan kan hnam nun ziarang(culture) chiang taka hriat a ngai. Mizo tawng hman dik hi chumi kawnga pawimawh ber zing a mi a ni. Mizo tawng kan zirin a tum ber ni a an sawi thin chu-
    1) Dik taka tawng leh tawng hman dik
    2) Tawngkam mawi leh thlum hman thiam
    3) Lam dan dik taka lam thiam
    4) Thumal leh tawngkauchheh hman dik taka hman
    5) Lehkha chhiar dan dik leh ziak dan dik kan thiam nan, leh thil dang pawh a la awm ang.

    He'ng a chunga kan sawite hi zirlaiten thiam taka kan zirchhuah hi kan mawhphurhna a ni. Hemi atang hian kan hnam nun ziarang (culture) chiang takin kan hre thei ang a, ngaihsan na chang kan hre lehzual ang. Tichuan, a vawnnun leh vawnhim, humhalh leh inhlanchhawn zel chu inzirtir leh chuan a ngaih ka ring lo.
   
Khua leh tui tha nia, kan ram tan mi tangkai, mi puitling kan nih theihna pawimawh tak chu kan tawng hi a ni. Chu 'tawng' chu dik tak leh tha takin kan hmang bawk tur a ni. Chumi kawngah chuan zirlaite hi a kila lung pawimawh ber chu kan ni.

10) Grammer chungchang : Kan sawi thuak tawh angin, Mizo tawng hi SOV(Subject + Object + Verb) a ni. Hei hi kan tawng dik kalphung chu a ni. Kan tawngkam chhuak leh ziaka dah zawng zawng hi Mizo tawng hmang dik tur chuan SOV hi kan namnul ngawt thei lo. Lehkhabu ka chhiar ve tawh chin leh kan zirlaia thu ziak thenkhatah ngawt pawh hian, dik chiah lo ni a ka hriat ka hmu ve nual tawh.

    Sap tawng hi a kalphung chu OSV (Object + Subject + Verb) a ni tiin kan zir thin. Chu tak mai chu kan thuziak leh tawngkamah pawh kan hman pawlh phah thin niin ka hria. Hemi kawngah hian zirlaite hian mawhphurhna lian tak mai kan nei. Vawilehkhatah kan tidik vek thei lo maithei; thiam pawh kan thiam vek seng kher lo vang. Amaherawhchu, mi thiam zawkte cho chhuak turin kan zalen a, hun pawh kan nei tha tawk a ni. "Mizo tawng hman dik hi zirlaite mawhphurhna a ni" tih kan hriat a, kan pawm thiam hunah chuan awmze neiin hma kan sawn ngei ang.

    "Mizo tawng hman dik hi zirlaite mawhphurhna a ni." Kan thupui hi ka ngaihtuah chian poh leh a dikzia ka hmuh belh a, mawhphurtu zingah hian ka tel ve chiang a ni! Zirlaite hian kan mawhphurhna hi kan la hlen ngei ang a, chutih hunah chuan tawng hman dik kawngah kan la intlansiak ang. Chumi hun chu ka hmu pha ve viai viaiin ka hria. A va hlu dawn em! Chutih hunah chuan vawiina zirlaite hi kan la inchhuang ngawt ang.

    Kan society tana ro hlu, chhuan kal zelte tana hnutchhiah tlak, kan hnam nun ziarang hriatna atana tawng tha ber, Mizote min ti Mizo tu ber, Pathianin Mizote kan tawng bil atana min pek "Mizo tawng" hi hluta dik taka hmang turin Zirlaite u, puanven i sawichhing ang u hmiang..

No comments:

Post a Comment